Nie wiemy, dlaczego kobiety miały bezwzględny zakaz obserwowania igrzysk, ale biorąc pod uwagę, że karą za złamanie tego zakazu była śmierć, musiało chodzić o tabu religijne, którego naruszenie traktowano jako świętokradztwo. Inicjując w 1894 roku nowoczesny ruch olimpijski, baron Pierre de Coubertin przyjął, że ze sportowej rywalizacji należy wykluczyć nie tylko profesjonalistów, lecz także kobiety. Igrzyska miały być męskie i amatorskie. Zdaniem francuskiego arystokraty kobiety, owszem, mogły uprawiać ćwiczenia fizyczne dla zdrowia, ale „olimpiada z udziałem kobiet byłaby czymś niewłaściwym, niepraktycznym, nieinteresującym i nieestetycznym”. Na zawodach ich rolą winno być wyłącznie „wkładanie wieńców na głowy zwycięzców”. Mimo że koronnym argumentem na rzecz wykluczenia kobiet z zawodów było wierne naśladownictwo starożytnych Greków, krył się za tym z pewnością mizoginizm barona, ponieważ w innych kwestiach nie był on tak rygorystycznym zwolennikiem trzymania się antycznych wzorców. Pierwsze igrzyska olimpijskie nie odbyły się wszak w Olimpii, ale w Atenach, nie w sierpniu, lecz w kwietniu, a koronną ich dyscypliną uczyniono maraton, sport w ogóle nieuprawiany w starożytności. Upór barona w kwestii wykluczenia kobiet szybko jednak musiał ustąpić w czasach intensywnego powstawania ruchów emancypacyjnych. Podobno już przed inauguracją pierwszych nowożytnych igrzysk (1896 r.) niejaka Melpomene z Korfu zgłosiła się, by uczestniczyć razem z mężczyznami w biegu maratońskim. Nie dopuszczono jej do startu, ale wkrótce po zwycięstwie Spyridona Luisa na tejże olimpiadzie inna Greczynka, Stamatia z Rodos, trzydziestopięcioletnia matka siedmiorga dzieci, przebiegła oficjalny dystans maratoński w czasie pięciu i pół godziny. Wedle heroicznej wersji zrobiła to po to, by zwrócić uwagę na dyskryminację kobiet, wedle innej, bardziej prozaicznej, by zwrócić na siebie uwagę i dzięki temu załatwić pracę swojemu najstarszemu synowi, który był bezrobotny. Tak czy inaczej, na drugich igrzyskach, w 1900 roku w Paryżu, kobiety dopuszczono, wbrew Coubertinowi, do zawodów w tenisie i golfie. Kolejna rewolucja nastąpiła na igrzyskach w 1928 roku w Amsterdamie, gdzie wprowadzono kobiecą lekkoatletykę. Z każdymi kolejnymi igrzyskami kobiety wkraczały na inne pola rywalizacji sportowej zarezerwowanej wcześniej wyłącznie dla mężczyzn. Wreszcie w 2012 roku w Londynie padł ostatni bastion: wprowadzono kobiecy boks i tym samym – zważywszy na to, że nie ma męskich zawodów w pływaniu synchronicznym ani w gimnastyce artystycznej – sport kobiecy swoją różnorodnością przewyższył sport męski. Na tych samych igrzyskach kobiety po raz pierwszy były też obecne we wszystkich reprezentacjach narodowych. Wróćmy jednak do początku tej historii. Czy rzeczywiście Coubertin, domagając się wykluczenia kobiet z rywalizacji sportowej i dając im za zadanie wieńczenie zwycięzców, szedł wiernie tropem starożytnych Greków? Jeśli chodzi o Olimpię, mylił się on nieco zarówno w jednej, jak i drugiej kwestii. Zacznijmy od tej drugiej. W starożytnej Olimpii kobiety z całą pewnością nie mogły wieńczyć zwycięzców. Jak informuje nas Pauzaniasz, autor „Wędrówki po Helladzie”, pierwszego w dziejach przewodnika turystycznego powstałego w połowie II w. kobietom zamężnym nie wolno było zasiadać na widowni w trakcie igrzysk olimpijskich. Jedyny wyjątek stanowiła kapłanka Demeter Chamyne, której honorowe miejsce na widowni antycznego stadionu udało się archeologom zlokalizować. Nawet poza czasem zawodów kobiety w świętym okręgu pojawiały się rzadko, głównie przy okazji czynności rytualnych, np. wtedy gdy raz do roku składały ofiarę Hippodamei, żonie Pelopsa, mitycznego inicjatora igrzysk olimpijskich, albo wtedy gdy co cztery lata ofiarowały nowy płaszcz (peplos) Herze, małżonce Zeusa Olimpijskiego, w jej sanktuarium. Nie wiemy, czemu kobiety miały bezwzględny zakaz obserwowania igrzysk, ale biorąc pod uwagę, że karą za złamanie tego zakazu była śmierć, musiało chodzić o tabu religijne, którego naruszenie traktowano jako świętokradztwo. Wokół tego surowego zakazu narosło zresztą z czasem wiele mniej lub bardziej fantastycznych opowieści. Najbardziej znana głosi, że podczas 98. olimpiady (czyli w 388 r. pewna wdowa imieniem Ferenike (lub Kallipatejra) przebrana za trenera towarzyszyła do Olimpii swojemu synowi Pejsidorosowi, który zamierzał wziąć udział w rywalizacji bokserskiej chłopców. Gdy ów zwyciężył w zawodach, matka, nie mogąc pohamować radości, przeskoczyła przez barierkę oddzielającą stanowiska trenerskie od areny. Rozwiane szaty zdradziły jej płeć i tylko fakt, że była córką, siostrą i matką olimpijskich zwycięzców, uratował ją od śmierci. Trudno orzec, czy w całej tej historii tkwi jakieś ziarno prawdy, czy też jest to całkowicie zmyślona opowieść uzasadniająca wymóg występowania nago nie tylko przez zawodników, lecz także trenerów. Nie ulega jednak wątpliwości, że wieńczeniem zwycięzców w Olimpii zajmowali się sędziowie zawodów (tzw. hellanodikai), a nie nieobecne w czasie igrzysk kobiety. Paradoksalnie, choć kobietom nie wolno było oglądać zawodów, to istniała pewna furtka, dzięki której mogły w nich wziąć udział. Szczególną pozycją pośród olimpijskich dyscyplin sportowych cieszyły się wyścigi rydwanów. Był to sport najdroższy. Żeby wystawić zwycięski zaprzęg, trzeba było posiadać całą stadninę koni, z których można było wyselekcjonować mocną, równą czwórkę i mieć rydwan, czyli pojazd paradny poza zawodami do niczego nieprzydatny, wreszcie opłacić woźnicę, który by z tymi końmi trenował. Stąd wyścigi zaprzęgów uchodziły za sport królów i tyranów. Różniły tę dyscyplinę od innych nie tylko wysokie koszty jej uprawiania, ale też to, że o ile we wszystkich pozostałych dyscyplinach sportowych zwycięzcą był ten, kto fizycznie zwycięstwo odniósł, o tyle w przypadku wyścigów rydwanów zwycięzcą ogłaszano nie woźnicę, lecz właściciela zaprzęgu. I dzięki tej rozdzielności powożącego od sponsora w tej dyscyplinie znajdujemy kobiety w roli uczestników i triumfatorów igrzysk. Pauzaniasz wspominał w swoim przewodniku po Olimpii o najsłynniejszej z nich, Kynisce, córce spartańskiego króla Archidamosa II i siostrze jego dwóch kolejnych następców, Agisa II i Agesilaosa, która jako pierwsza kobieta w dziejach miała odnieść zwycięstwo w zawodach kwadryg w Olimpii, na dodatek dwukrotnie (zapewne w 396 i ponownie w 392 r Od Pauzaniasza dowiadujemy się również, że Kyniska była wprawdzie pierwszą, jak sama twierdziła, ale wcale niejedyną kobietą, która wpisała się na listę olimpijskich zwycięzców. W Sparcie mianowicie, jak mówi w innym miejscu, „przed tzw. Skenoma stoi posąg kobiety. Spartanie mówią, że to posąg Euryleonis, która odniosła zwycięstwo w Olimpii w zaprzęgu podwójnym”. Nie wiemy, kim była Euryleonis, ale fakt, że jej imię nigdzie indziej nie jest poświadczone, a jego męski odpowiednik, Euryleon, nosił wyłącznie legendarny wódz, prawnuk równie legendarnego spartańskiego regenta Therasa, wskazuje na kobietę z rodziny królewskiej. Wyścig zaprzęgów dwukonnych został wprowadzony do programu igrzysk olimpijskich w 408 roku ale skoro jeszcze w 392 roku Kyniska mogła się chwalić, że była pierwszą i jedyną kobietą zwyciężczynią w wyścigach, zwycięstwo Euryleonis musiało nastąpić nieco później. Zważywszy na to, że obydwie kobiety pochodziły ze spartańskiej elity i zapewne znały się osobiście, niewykluczone, że dla Euryleonis Kyniska była bezpośrednim wzorem do naśladowania lub konkurentką. Wraz z początkiem epoki hellenistycznej i pojawieniem się potężnych królowych w Egipcie Ptolemeuszy, Syrii Seleukidów czy Pergamonie Attalidów zwycięstwa kobiet w wyścigach zaprzęgów stały się bardziej powszechne, i to nie tylko w Olimpii. Tryumf ptolemejskiej królowej Berenike II na konkurencyjnych igrzyskach w Nemei uczcił okolicznościowym poematem Kallimach, największy poeta epoki. W 268 roku doszło nawet do tego, że zwyciężczynią wyścigów kwadryg w Olimpii została hetera Belistiche, kochanka króla Ptolemeusza II. Cztery lata później powtórzyła ona swój sukces w wyścigach zaprzęgów podwójnych. W czasach rzymskich, kiedy to kobiety zyskały większą niezależność finansową, zwycięstwa w wyścigach odnosiły nawet lokalne elejskie arystokratki, o czym dowiadujemy się z inskrypcji wystawianych tam ku ich czci. Paradoks kobiet zwycięzców olimpijskich polegał na tym, że choć odnosiły one sukcesy i wystawiały posągi je upamiętniające wraz z okolicznościowymi inskrypcjami, to równocześnie nie mogły się pojawić osobiście na uroczystości wieńczenia tryumfatorów, która odbywała się piątego, ostatniego dnia igrzysk. Było jednak w Olimpii skromne miejsce i dla prawdziwych zawodów kobiecych. Znowu naszym najważniejszym informatorem jest Pauzaniasz. Wspominałem już o peplosie tkanym dla bogini Hery przez elejskie kobiety. Otóż te tkaczki w liczbie szesnastu miały też drugie zadanie do wykonania w sanktuarium olimpijskim. Organizowały one mianowicie ku czci Hery zawody zwane herajami. Zawody te były skromne i ograniczały się do jednej konkurencji: biegu na dystansie skróconym o 1/6 w stosunku do biegu krótkiego męskiego rozgrywanego w trzech kategoriach wiekowych „ (...) [Heraja] polegają na współzawodnictwie w biegu między dziewczętami, przy tym nie wszystkie są tego samego wieku, lecz najpierw biegną najmłodsze, za nimi nieco starsze wiekiem, na koniec biegną najstarsze z dziewcząt. Biegną zaś tak: z włosami rozpuszczonymi, chiton sięga ledwie do kolan, prawe ramię odsłaniają niemal do piersi. Na te zawody dostępny jest także im stadion olimpijski. Ale skraca się dla nich bieżnię stadionu mniej więcej o jedną szóstą. Zwyciężczyniom wręcza się gałązki z dzikiej oliwki i część krowy ofiarowanej Herze. Mogą także składać bogini w ofierze swoje posągi z podaniem swego nazwiska. Owym szesnastu organizatorkom dodaje się tyleż służebnych, też kobiet zamężnych. Wyścig dziewcząt należał, według Elejczyków, do programu najstarszych igrzysk. Mianowicie Hippodamia, pragnąc się odwdzięczyć Herze za małżeństwo z Pelopsem, zgromadziła szesnaście kobiet i razem z nimi urządziła po raz pierwszy heraja. Tak przynajmniej opowiadają. Wspomina się również, że wtedy odniosła zwycięstwo Chloris, córa Amfiona, jedyna już żeńska latorośl tego rodu, z nią razem ocalał podobno ostatni męski potomek. (…)” [tłum. J. Niemirska-Pliszczyńska]. Niestety, niczego ponad tę lakoniczną wzmiankę o herajach nie wiemy. Nie odnaleziono też w Olimpii żadnego posągu zwyciężczyń. Abstrahując od mitycznego początku, nie ma jednak powodu wątpić w historyczność konkursu. W sanktuarium olimpijskim świątynia Hery była położona zaraz obok świątyni Zeusa i wszystko wskazuje na to, że kult boskiej małżonki był tam sprawowany równolegle z dużym oddaniem. Niewykluczone, że już u samych początków igrzysk olimpijskich, będących wszak, inaczej niż w świecie współczesnym, świętem religijnym ku czci bóstwa, pomyślano o symetrycznym, choć odpowiednio skromniejszym hołdzie dla bogini małżonki. O tym, że w starożytnej Grecji odbywały się biegi kobiet, wiemy z wielu innych źródeł. Poza biegami dziewcząt o charakterze inicjacyjnym, zaznaczającymi przejście od dziecięctwa do statusu dziewczęcia na wydaniu, które znamy zarówno z Aten, jak i ze Sparty oraz wielu innych miast, Grecy mieli nawet specjalny mit, którego bohaterką była kobieta biegaczka. Piękna Atalanta, ulubienica dziewiczej bogini Artemidy, miała wyzywać na pojedynek biegowy mężczyzn, ogłaszając, że poślubi tego, kto z nią wygra. Na koniec została pokonana przez pewnego młodzieńca, który jednak, by zwyciężyć (on, mężczyzna – kobietę!), musiał użyć podstępu: by zwolniła, rzucał jej pod nogi złote jabłka z ogrodu Hesperyd. I to pewnie nie był ulubiony mit barona de Coubertina. Dr hab. Aleksander Wolicki. Historyk starożytnej Grecji i Rzymu. Pracuje w Instytucie Historycznym Uniwersytetu Warszawskiego. Autor książki „Symmachia spartańska w VI-V w. i współautor „Historii starożytnych Greków”, t. II. „Fot. Erich Lessing/AKG-Images/East News, Vig/Getty Images, Filip Miller”